Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
Varpas" miał więc cechy luźnej organizacji kulturalno-politycznej. Obóz varpinin-ków", na ogół umiarkowanie demokratyczny, łączył początkowo ludzi o różnych przekonaniach społeczno-politycznych: klerykałów, de-mokratów-ludowców, nacjonalistów i socjalistów. Na zjeździe var-pininków" w Mitawie w 1894 r. nastąpiło przesilenie: księża ostatecznie wycofali się ze współpracy, a do głosu doszli socjaliści z S. Ma-tulaitisem na czele. Pod wpływem socjalistów Varpas" stał się bardziej radykalny. Jednak w 1897 r., po ponownym objęciu kierownictwa pisma przez Kudirkę, Varpas" wrócił do kierunku umiarkowanie demokratycznego i takim już pozostał. Czołowymi działaczami w obozie varpininków" byli: Kudirka, K. Grinius, J. Bagdonas oraz P. Yiśinskis, J. Saułys i J. Vileisis.
Varpas" wyrażał wiarę we własne siły Litwinów, którzy im bardziej wzbogacą się kulturalnie i gospodarczo, tym prędzej odrodzą się jako naród. Varpas" zdawał sobie sprawę z potrzeby sojuszu polsko-litewskiego w walce ze wspólnym ciemięzcą. Stawiał tylko warunek, aby to był sojusz dwóch równych i samodzielnych narodów. Varpas" odrzucał program ugody z zaborcą, a przy tym odróżniał już naród rosyjski od caratu i jego polityki ucisku mniejszości narodowych.
Varpas" nie miał na widoku tylko propagandy spraw narodowych, lecz troszczył się także o zaspokojenie potrzeb kulturalnych Litwinów. Stąd też na jego łamach obok artykułów o treści spo-łeczno-politycznej, obok spraw gospodarczych rozwoju Litwinów wiele miejsca zajmowała literatura piękna i nauka.
Od 1896 r. po wycofaniu się socjalistów w obozie varpininków" pozostały tylko dwa nurty: demokratyczny i nacjonalistyczny. Demokraci coraz bardziej uświadamiali sobie, że odrodzenie narodowe powinno iść w parze z rozwojem społecznym Litwy. Nie rozczulali się, w odróżnieniu od klerykałów, pragnieniem pozyskania szlachty i arystokracji do pracy narodowej. Zamierzali działać wyłącznie w oparciu o lud. W stosunku do caratu zajmowali nieprzejednane stanowisko, rozumiejąc, że bez walki nie jest możliwy swobodny rozwój społeczny i kulturalny Litwinów. Demokraci litewscy zaczęli coraz wyraźniej stawiać hasło niepodległości Litwy. Kiedy w 1896 r. K. Grinius dość jeszcze oględnie pisał w Varpasie", że Litwa powinna być rządzoną przez samych Litwinów, to w 1901 r. P. Yiśinskis
239
otwarcie już stwierdzał: nasz ideał: wolna, niepodległa Litwa, wyzwolona od despotów obcych i własnych".
Z roku na rok narastał w łonie Varpasa" kierunek nacjonalistyczny. Nie zrywał on z demokratami, lecz pragnął opanować całość wspólnego ruchu. Do nacjonalistów zaliczały się głównie jednostki zamożniejsze, karierowiczowskie, prymitywniej szew myśleniu politycznym. Przywiązywali oni wielką wagę do drobnych ustępstw caratu, trzymali się zasady niedrażnienia wroga. Unikali radykalizmu, bo ten ich zdaniem nie tylko szkodzi Litwinom w oczach rządu, ale też zraża do ruchu kler i zamożniejsze chłopstwo oraz szlachtę. Litewskość była dla nich najważniejsza, a sprawy społeczne środkiem do rozniecania nacjonalizmu.
W 1902 r. zjazd varpininków" przyjął uchwałę o konieczności zorganizowania się w Litewską Demokratyczną Partię. Projekt programu tej partii odzwierciedlał sprzeczności między demokratami a nacjonalistami. Oznajmiał on, że: Wolna i niepodległa w stosunku do innych narodów i państw Litwa oto cel odległy naszej Litewskiej Demokratycznej Partii". Osiągnięcie tego celu powinno być uskutecznione przez ludowładztwo bezpośrednie" w całym państwie rosyjskim i przez uzyskanie autonomii dla Litwy. W dziedzinie społecznej projekt programu nie przewidywał zniesienia wielkiej własności (choć też oświadczał, że nie podejmuje się obrony jej interesów), stawiał natomiast żądanie podziału ziemi należącej w Litwie do rządu na rzecz robotników bezrolnych Litwy". Na koniec projekt zawierał nacjonalistyczne hasło: Litwa dla Litwinów!" Tekst projektu spotkał się z ostrą krytyką na zjeździe partyjnym w 1903 r. i został odrzucony. Zjazd ten ogłosił, że partia opierać się będzie na całej społeczności litewskiej, i stwierdził, że Litewska Demokratyczna Partia spodziewa się utworzenia wolnej Litwy, rządzonej bezpośrednio przez swych mieszkańców". Niebezpieczna, bo obosieczna, formuła Litwa dla Litwinów" została tym samym usunięta z programu partii. W 1904 r. żywioły nacjonalistyczne i oportunistyczne w większości odpadły od demokratów. Niemniej partia ta nadal pozostawała bez dokładniejszego programu i miała okrzepnąć dopiero w 1905 r., kiedy też poczęli się organizować i nacjonaliści.
POCZĄTKI REWOLUCYJNEGO RUCHU SOCJALISTYCZNEGO NA LITWIE
W ostatniej ćwierci XIX w. idee socjalizmu naukowego, stworzonego przez K. Marksa i F. Engelsa, stały się w Europie potężną siłą materialną, która przerażała koronowanych władców, a masy ludowe porywała do walki o nowy, sprawiedliwy ustrój społeczny.
240
Gubernie litewskie w składzie carskiej Rosji na przełomie XIX i XX w.
Krążące po Europie widmo komunizmu" w swym cierniowym, ale zwycięskim pochodzie nie mogło ominąć Litwy.
Pierwsze przejawy ruchu socjalistycznego na Litwie wystąpiły już około 1872 r. kiedy w Wilnie powstały tajne kółka polskiej i żydowskiej młodzieży. Czytano wówczas dzieła Marksa i Lassallea, a pod wpływem tej lektury socjalizm stawał się bliski młodym umysłom. Grupki te zostały jednak wykryte przez carską policję w latach 18751876. Prześladowania nie odstraszyły innych od wywrotowych idei", gdyż w 1878 r. znowu słychać o tajnych schadzkach młodzieży w celu studiowania rewolucyjnej literatury. W 1880 r
|
WÄ
tki
|