Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
pisywać
napisać *?* '" ''' ''" <>
przepisać -ť przepisywać -ť poprzepisywać dopisać > dopisywać ť podopisywać < " ,-
odpisać -ť odpisywać -> poodpisywać pisać -ť wypisać -> wypisywać -> powypisywać lnawypisywać -ť pona-
wypisywać
wpisać -* wpisywać -ť powpisywać opisać -ť opisywać -ť poopisywać zapisać > zapisywać > pozapisywać* popisać _itp. (por. też Agrell 1908, 1918). ' ;
Jak łatwo zauważyć, powyższe relacje morfologiczne, obok wyrażania różnic semantycznych, włączają się w ważną dla polskich czasowników kategorię aspektu. Dokonuje się to na podanej wyżej (s. 537) zasadzie: jeśli formantem lub współformantem jest prefiks, derywat ma aspekt dokonany, formanty paradygmatyczne determinują aspekt niedokonany derywatów, bez względu na aspekt czasownika podstawowego. Uwzględnienie wszystkich wymienionych wyżej różnic jest konieczne w pełnym opisie relacji słowotwórczych i szukaniu odpowiedzi na pytanie, jakim celom służy derywacja czasowników odczasow-nikowych.
Trzeci wreszcie sposób derywacji czasowników odczasownikowych to operowanie morfemem się w parach: czasownik refleksywny - czasownik nierefleksywny. Rola słowotwórcza morfemu się wiąże się ściśle ze skom-
540
plikowanymi stosunkami, jakie zachodzą miedzy czasownikami występującymi z morfemem lub zaimkiem się a odpowiadającymi im czasownikami bez tego morfemu (por. Wilczewska 1966, Wróbel 1993). Stosunki te są różnorodne zarówno co do stopnia regularności, jak i funkcji językowej i wobec częstej homonimii konstrukcji zwrotnych trudne do rozgraniczenia. Ogólnie można wśród nich wyróżnić: a) relacje uwarunkowane regułami semantycz-no-składniowymi i dlatego zaliczane do konstrukcji składniowych (ewentualnie przy pełnej regularności - do form fleksyjnych czasowników niezwrotnych), np. konstrukcje bezosobowe typu: O tym się dużo pisze, regularne konstrukcje zwrotne typu: Jan myje się, konstrukcje typu: Jan kazał się obudzić, konstrukcje wzajemnościowe typu: Chłopcy biją się, konstrukcje bierne typu: Książka drukuje się; b) relacje o charakterze słowotwórczym. Te ostatnie cechują się niższą frekwencją oraz różnicami semantycznymi sygnalizowanymi obecnością lub brakiem morfemu się. O uznaniu jednego z członów danej relacji za derywat decyduje jego większa złożoność semantyczna niezależnie od złożoności formalnej. Ustalamy więc dwie procedury derywacyjne: a) dodanie morfemu się, tj. postfiksu do czasownika nierefleksywnego w tzw. derywatach pseudozwrotnych, np. pchać -> pchać się (por. s. 554), b) odjęcie morfemu się - składnika tematu czasownika semantycznie prostszego - i utworzenie dezintegralnego derywatu kauzatyw-nego, np. martwić się -ť martwić (por. s. 562). Poza powyższymi relacjami pozostają niemotywowane czasowniki stale zwrotne (reflexiva tantum) nie posiadające odpowiedników niezwrotnych, np. bać się, modlić się, w których się jest częścią składową tematu.
Zgodnie z przedstawionymi (zob. s. 361) zasadami synchronicznego opisu słowotwórczego analizie podlegają serie żywych derywatów, tzn. takich grup czasowników, których forma i treść jest z dzisiejszego punktu widzenia motywowana przez ich czasownikowe podstawy (rozumiane jako odrębne jednostki leksykalno-semantyczne), a wyraźnie wyodrębnionemu formantowi można przypisać określoną funkcję; warunki takie spełniają np. po-leżeć, od-leżeć (plecy) <-leżeć, ale nie należeć (do), przeczu-wa-ć <-przeczu-0-ć, ale nie czuwać. W wypadku formacji typu przepisywać, odczytywać wyodrębniamy formant paradygmatyczny, mimo istnienia czasowników pisywać, czytywać, ponieważ - jak wskazuje ich znaczenie - są derywowane od ich odpowiedników dokonanych przepisać, odczytać, zawierających już prefiks.
Czasowniki prefiksalne z tematem związanym -łożyć motywowane są przez czasownik kłaść. Panuje tu zasada, że czasowniki niedokonane zawierają rdzeń kład-, a dokonane - rdzeń łóż-, por. supletywne pary aspektowe kłaść: położyć, dołożyć : dokładać, złożyć : składać, przełożyć : przekładać (wyjątek: pokłaść 'położyć pewną ilość przedmiotów', nie posiadający odpowiednika niedokonanego, nie jest nim bowiem pokładać, stanowiące niemotywowaną jednostkę leksykalną).
Analiza relacji zachodzących między poszczególnymi czasownikami podstawowymi a ich derywatami stanowi podstawę do pogrupowania derywatów w klasy o podobnym typie relacji, wśród których staramy się ustalić:
541
a) jakie jest wzajemne ustosunkowanie podstaw i formantów i jakie stąd wynikają ogólne funkcje formantów, z uwzględnieniem ich związku z aspektem;
b) jakie są znaczenia fakultatywne poszczególnych formantów w ramach znaczeń ogólnych;
c) ponieważ proces derywacyjny dokonuje się w obrębie kategorii czasowników - ośrodka semantycznego i formalnego polskich zdań, staramy się ustalić wpływ derywacji na właściwości konotacyjno-składniowe (walencję i rekcję) derywatów w porównaniu z czasownikami podstawowymi.
2.2. SCHEMAT KLASYFIKACJI CZASOWNIKÓW ODCZASOWNIKOWYCH
2.2.1. Z omówionego (s. 537-538) przeglądu funkcji formantów czasownikowych można wnioskować, że formanty derywujące czasowniki odczasownikowe spełniają trzy funkcje: tworzą a) formacje modyfikacyjne, np. gnić -ť ognić 'zgnić dookoła', golić -ť wygolić 'ogolić dokładnie', chodzić -> chadzać 'chodzić wielokrotnie'; b) formacje mutacyjne, np. prosić o coś -ť wyprosić coś 'uzyskać coś prosząc', weselić się -ť weselić kogoś 'powodować, że ktoś się weseli'; c) formacje aspektowe dokonane od niedokonanych, np. pisać -* napisać i niedokonane od dokonanych, np. przepisać -> przepisywać (por. Bogusławski 1963b, Wróbel 1978).
Tę teoretycznie jasną klasyfikację, opartą na wybranych przykładach, bardzo trudno zastosować do całego materiału tak, aby przydział poszczególnych derywatów do odpowiednich klas nie budził wątpliwości. Źródło tych trudności tkwi w derywatach prefiksalnych. Użycia tych czasowników dostarczają licznych przykładów na to, że użytkownicy języka dokonują szczegółowej analizy ich znaczeń w danych kontekstach i przenoszą tak wyodrębnione znaczenia jednostkowe prefiksów (lub całych derywatów) na inne o częściowo identycznych składnikach semantycznych
|
WÄ
tki
|