mog� zaanga�owa� si� w uproszczone kategoryzacje...

Z drugiej stro- ny, je�li za�o�ymy, �e wysokie wyodr�bnienie poznawcze reprezentacji My wzgl�dem reprezentacji Innych ludzi jest owocem d�ugotrwa�ego i �mudnego procesu r�nicowania na My i nie-My w toku rozwoju jednostki, mo�na podej- rzewa�, �e osoby takie maj� nawyk dychotymizowania �wiata w ten w�a�nie spo- s�b. Kategoryzowanie mo�e wi�c wyst�pi� w postaci potwierdzenia istniej�cego 4. Znaczenie to�samo�ci podmiotu w procesach kategoryzacji spo�ecznej 177 porz�dku �wiata podzielonego na My i na Innych ludzi, a przede wszystkim, pod- trzymywaniaa istniej�cego statusu My (Codol, 1982). Natomiast brak wyodr�bnienia My mo�e by� �r�d�em frustracji potrzeb to�- samo�ciowych, podobnie jak brak wyodr�bnienia Ja (por. Snyder i Fromkin, 1980). Napi�cia wok� nieodr�nionego Ja prowadz� do skupienia uwagi na so- bie i poszukiwania sposob�w dookre�lenia siebie; powstaje w�wczas motywacja do odr�nienia si� (Mandrosz-Wr�blewska 1988). W przypadku s�abo zdefinio- wanego poj�cia My mo�emy oczekiwa� pojawienia si� podobnej motywacji do ustalenia wyra�nych r�nic mi�dzy My a Innymi, pomocnych w dookre�leniu reprezentacji poznawczej w�asnej grupy. Ten rodzaj skoncentrowania na sobie i w�asnej grupie mo�e os�abia� motywacj� do interesowania si� innymi jako autonomicznymi podmiotami. Jak wynika z bada� Jarymowicz i Codola (1979), w takiej sytuacji inni s� spostrzegani z punktu widzenia potrzeb to�samo�cio- wych, jako obiekty por�wna�, mniej lub bardziej przydatnych do odnalezienia w�asnej odr�bno�ci. Odwo�ywanie si� do istnienia wyra�nych kategorii spo�ecz- nych � narodowych, religijnych, etnicznych � to nic innego, jak odtwarzanie podzia��w na My i Oni, co na zasadzie metakontrastu zwi�ksza r�nice mi�dzy tak powsta�ymi obiektami. Tak wi�c stosunkowo niski poziom OML wskazuje na istnienie problem�w z dookre�leniem My, a przez to na s�abo wykszta�con� to�- samo�� spo�eczn�, co mo�e nasila� tendencje kategoryzacyjne, poniewa� przy pos�u�eniu si� kategoryzacja mo�na zidentyfikowa� obiekty spoza-My, ustali� po��dany dystans mi�dzy My i nie-My, s�owem: lepiej zdefiniowa� My. Wed�ug Codola (1982) jest to zachowanie nastawione na obron� My. A zatem w odpowiedzi na pytanie o zale�no�� mi�dzy poziomem odr�bno�ci poznawczej schematu My wzgl�dem schematu Ludzie mo�na sformu�owa� hipo- tez� o istnieniu zale�no�ci krzywoliniowej mi�dzy tymi zmiennymi. Powstaje jednak pytanie: Czy zaobserwowany wcze�niej (patrz: cz�� trzecia rozdzia� 4.1.) efekt wzmocnienia tendencji kategoryzacyjnych w warunkach aktywizacji schematu My wyst�pi w tym samym stopniu u os�b o niskiej i wyso- kiej odr�bno�ci My - Ludzie? Wydaje si�, �e wi�ksze szans� na jego wyst�pienie maj� osoby o najwy�szym poziomie odr�bno�ci My - Ludzie, jako �e s� one bardziej podatne na zmienno�� sytuacyjn� bod�c�w ni� osoby o niskim poziomie odr�bno�ci. Uzasadniaj�c powy�sze przypuszczenie, nale�y przeprowadzi� pewne analo- gie z funkcjonowaniem os�b o wysokiej odr�bno�ci poznawczej schemat�w Ja wzgl�dem schemat�w My. Cytowane przez Jarymowicz (1994) wyniki bada� do- tycz�cych zale�no�ci mi�dzy r�nicowaniem poznawczym Ja - My a przychyl- no�ci� wobec obcych �wiadcz� o tym, �e w niekt�rych warunkach osoby z wy- sokim poziomem odr�bno�ci uzyskuj� stosunkowo niskie, a w innych � stosun- kowo wysokie wska�niki przychylno�ci i anga�owania si� w dzia�ania na rzecz innych ludzi. Przyjmuj�c, �e osoby te spe�niaj� warunek konieczny do prze�amy- 178 III. To�samo�� podmiotu w procesach kategoryzacji spo�ecznej � badania w�asne wania egocentryzmu i dostrzegania perspektywy innych (bo odr�bno�� poznaw- cza Ja - My osi�gn�a wystarczaj�cy poziom), mo�na by oczekiwa� od nich po- staw egzocentrycznych, gdy takie zadanie jest przed nimi stawiane. Nie zawsze jednak zachowania tego typu wyst�puj�. T� zmienno�� zachowania Jarymowicz t�umaczy czynnikami motywacyjnymi, kt�re wyznaczaj� gotowo�� do anga�o- wania si� w�wczas, gdy kierunek zaanga�owania jest zgodny z osobistymi stan- dardami tych os�b (patrz model teoretyczny zale�no�ci opisany w cz�ci drugiej, w rozdziale 4.4.). Pr�buj�c opisa� powy�sze w terminach odr�bno�ci My - Ludzie, mo�na do- mniemywa�, �e osoby, kt�re s� instrumentalnie przygotowane do przyjmowania perspektywy os�b spoza-My r�wnie dobrze jak perspektywy My, zach�cane do kategorialnego spostrzegania innych, podejmuj� to zadanie, je�li zgadza si� ono z ich standardami, tj. ze standardami grupy. Dzieje si� tak w sytuacji wyrazisto�ci standard�w grupy, tj. w warunkach aktywizacji schemat�w My. Mo�na wi�c przewidywa�, �e osoby o relatywnie wysokiej odr�bno�ci schematowej OML b�d� bardziej zainteresowane procesami kategorialnymi w warunkach koncentra- cji na My ni� osoby o stosunkowo ni�szej odr�bno�ci schemat�w My wzgl�dem schemat�w Ludzie. Hipotezy dotycz�ce zale�no�ci mi�dzy OML a tendencj� do uproszczonych kategoryzacji, w powi�zaniu z warunkami koncentracji na Ja lub My, mog� brzmie� nast�puj�co: Hipoteza 2 Zale�no�� mi�dzy poziomem OML a tendencj� do uproszczonych kategoryzacji b�dzie mia�a charakter krzywoliniowy, tzn. zar�wno osoby o niskim, jak i o wysokim poziomie OML wyka�� tendencje kategoryzacyjne wy�sze ni� osoby o umiarkowanym poziomie OML. Hipoteza 2a Osoby o najwy�szym poziomie OML wyka�� wy�sz� tendencj� do uproszczonych kategoryzacji w warunkach aktywizacji schematu My, ni� w warunkach aktywizacji schematu Ja. Do weryfikacji powy�szych hipotez pos�u�� dane zebrane w badaniu �Kon- gres I". 4.2.2. Wyniki Poziom OML a powierzchowno�� kategoryzacji. Zale�no�� miedzy pozio- mem odr�bno�ci poznawczej OML a ocen� u�yteczno�ci cech dla cel�w katego- ryzacji przedstawiono na rycinie 17., do kt�rej sporz�dzenia u�yto zsumowanego wska�nika u�yteczno�ci. 4. Znaczenie to�samo�ci podmiotu w procesach kategoryzacji spo�ecznej 179 o ?w o I ?N 3 (U o o .0) c -w 4,4 4,3 4,2 4,1 4 3,9 4,36 4,36 4,03 OMJ-N OML-U F = -3,48; df = 2,167; p<0,033 OML-W OML-N - niski poziom odr�bno�ci My - Ludzie OML-U - umiarkowany poziom odr�bno�ci My - Ludzie OML-W - wysoki poziom odr�bno�ci My - Ludzie Ryc. 17