Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
Z drugiej stro-
ny, jeśli założymy, że wysokie wyodrębnienie poznawcze reprezentacji My
względem reprezentacji Innych ludzi jest owocem długotrwałego i żmudnego
procesu różnicowania na My i nie-My w toku rozwoju jednostki, można podej-
rzewać, że osoby takie mają nawyk dychotymizowania świata w ten właśnie spo-
sób. Kategoryzowanie może więc wystąpić w postaci potwierdzenia istniejącego
4. Znaczenie tożsamości podmiotu w procesach kategoryzacji społecznej
177
porządku świata podzielonego na My i na Innych ludzi, a przede wszystkim, pod-
trzymywaniaa istniejącego statusu My (Codol, 1982).
Natomiast brak wyodrębnienia My może być źródłem frustracji potrzeb toż-
samościowych, podobnie jak brak wyodrębnienia Ja (por. Snyder i Fromkin,
1980). Napięcia wokół nieodróżnionego Ja prowadzą do skupienia uwagi na so-
bie i poszukiwania sposobów dookreślenia siebie; powstaje wówczas motywacja
do odróżnienia się (Mandrosz-Wróblewska 1988). W przypadku słabo zdefinio-
wanego pojęcia My możemy oczekiwać pojawienia się podobnej motywacji do
ustalenia wyraźnych różnic między My a Innymi, pomocnych w dookreśleniu
reprezentacji poznawczej własnej grupy. Ten rodzaj skoncentrowania na sobie
i własnej grupie może osłabiać motywację do interesowania się innymi jako
autonomicznymi podmiotami. Jak wynika z badań Jarymowicz i Codola (1979),
w takiej sytuacji inni są spostrzegani z punktu widzenia potrzeb tożsamościo-
wych, jako obiekty porównań, mniej lub bardziej przydatnych do odnalezienia
własnej odrębności. Odwoływanie się do istnienia wyraźnych kategorii społecz-
nych narodowych, religijnych, etnicznych to nic innego, jak odtwarzanie
podziałów na My i Oni, co na zasadzie metakontrastu zwiększa różnice między
tak powstałymi obiektami. Tak więc stosunkowo niski poziom OML wskazuje na
istnienie problemów z dookreśleniem My, a przez to na słabo wykształconą toż-
samość społeczną, co może nasilać tendencje kategoryzacyjne, ponieważ przy
posłużeniu się kategoryzacja można zidentyfikować obiekty spoza-My, ustalić
pożądany dystans między My i nie-My, słowem: lepiej zdefiniować My. Według
Codola (1982) jest to zachowanie nastawione na obronę My.
A zatem w odpowiedzi na pytanie o zależność między poziomem odrębności
poznawczej schematu My względem schematu Ludzie można sformułować hipo-
tezę o istnieniu zależności krzywoliniowej między tymi zmiennymi.
Powstaje jednak pytanie: Czy zaobserwowany wcześniej (patrz: część trzecia
rozdział 4.1.) efekt wzmocnienia tendencji kategoryzacyjnych w warunkach
aktywizacji schematu My wystąpi w tym samym stopniu u osób o niskiej i wyso-
kiej odrębności My - Ludzie?
Wydaje się, że większe szansę na jego wystąpienie mają osoby o najwyższym
poziomie odrębności My - Ludzie, jako że są one bardziej podatne na zmienność
sytuacyjną bodźców niż osoby o niskim poziomie odrębności.
Uzasadniając powyższe przypuszczenie, należy przeprowadzić pewne analo-
gie z funkcjonowaniem osób o wysokiej odrębności poznawczej schematów Ja
względem schematów My. Cytowane przez Jarymowicz (1994) wyniki badań do-
tyczących zależności między różnicowaniem poznawczym Ja - My a przychyl-
nością wobec obcych świadczą o tym, że w niektórych warunkach osoby z wy-
sokim poziomem odrębności uzyskują stosunkowo niskie, a w innych stosun-
kowo wysokie wskaźniki przychylności i angażowania się w działania na rzecz
innych ludzi. Przyjmując, że osoby te spełniają warunek konieczny do przełamy-
178
III. Tożsamość podmiotu w procesach kategoryzacji społecznej badania własne
wania egocentryzmu i dostrzegania perspektywy innych (bo odrębność poznaw-
cza Ja - My osiągnęła wystarczający poziom), można by oczekiwać od nich po-
staw egzocentrycznych, gdy takie zadanie jest przed nimi stawiane. Nie zawsze
jednak zachowania tego typu występują. Tę zmienność zachowania Jarymowicz
tłumaczy czynnikami motywacyjnymi, które wyznaczają gotowość do angażo-
wania się wówczas, gdy kierunek zaangażowania jest zgodny z osobistymi stan-
dardami tych osób (patrz model teoretyczny zależności opisany w części drugiej,
w rozdziale 4.4.).
Próbując opisać powyższe w terminach odrębności My - Ludzie, można do-
mniemywać, że osoby, które są instrumentalnie przygotowane do przyjmowania
perspektywy osób spoza-My równie dobrze jak perspektywy My, zachęcane do
kategorialnego spostrzegania innych, podejmują to zadanie, jeśli zgadza się ono
z ich standardami, tj. ze standardami grupy. Dzieje się tak w sytuacji wyrazistości
standardów grupy, tj. w warunkach aktywizacji schematów My. Można więc
przewidywać, że osoby o relatywnie wysokiej odrębności schematowej OML
będą bardziej zainteresowane procesami kategorialnymi w warunkach koncentra-
cji na My niż osoby o stosunkowo niższej odrębności schematów My względem
schematów Ludzie.
Hipotezy dotyczące zależności między OML a tendencją do uproszczonych
kategoryzacji, w powiązaniu z warunkami koncentracji na Ja lub My, mogą
brzmieć następująco:
Hipoteza 2
Zależność między poziomem OML a tendencją do uproszczonych
kategoryzacji będzie miała charakter krzywoliniowy, tzn. zarówno
osoby o niskim, jak i o wysokim poziomie OML wykażą tendencje
kategoryzacyjne wyższe niż osoby o umiarkowanym poziomie OML.
Hipoteza 2a
Osoby o najwyższym poziomie OML wykażą wyższą tendencję do
uproszczonych kategoryzacji w warunkach aktywizacji schematu My,
niż w warunkach aktywizacji schematu Ja.
Do weryfikacji powyższych hipotez posłużą dane zebrane w badaniu Kon-
gres I".
4.2.2. Wyniki
Poziom OML a powierzchowność kategoryzacji. Zależność miedzy pozio-
mem odrębności poznawczej OML a oceną użyteczności cech dla celów katego-
ryzacji przedstawiono na rycinie 17., do której sporządzenia użyto zsumowanego
wskaźnika użyteczności.
4. Znaczenie tożsamości podmiotu w procesach kategoryzacji społecznej
179
o
?w
o
I
?N
3
(U
o
o
.0)
c
-w
4,4
4,3
4,2
4,1
4
3,9
4,36
4,36
4,03
OMJ-N OML-U
F = -3,48; df = 2,167; p<0,033
OML-W
OML-N - niski poziom odrębności My - Ludzie
OML-U - umiarkowany poziom odrębności My - Ludzie
OML-W - wysoki poziom odrębności My - Ludzie
Ryc. 17
|
WÄ
tki
|