Mo�e znowu b�dzie dobrze" (kod werbalny/abstrakcyjny)...

Dowiedziawszy si�, �e owa kartka papieru to telegram z wia- domo�ci� o du�ej wygranej, stwierdza, �e trzeba b�dzie to uczci�, �e oznacza to koniec k�opot�w finansowych i �e warto jeszcze raz podj�� to samo ryzyko (kod abstrakcyjny). Pomijaj�c trafno�� ekologiczn� tego dru- giego przyk�adu (ludzie ciesz� si� nie tylko z niespodziewanego przyp�ywu got�wki), wska�emy na r�nice mi�dzy obiema sytu- acjami w odniesieniu do trzech wyr�nionych przez nas kod�w: (1) Kod obrazowy. U dziecka bodziec urucha- miaj�cy kodowanie obrazowe jest bod�- cem o znaczeniu zaprogramowanym bio- logicznie, natomiast w wypadku osoby doros�ej do owego znaczenia biologicz- nego do��cza si� znaczenie oparte na uczeniu si�, czyli znaczenie spo�eczne (papier sam przez si� nie jest niczym radosnym). (2) Kod werbalny. U dziecka mamy do czy- nienia z prostym przyporz�dkowaniem nazwy stanowi, kt�rego aktualnie do- �wiadcza. U cz�owieka doros�ego nie jest to tylko proste okre�lenie jego aktual- nego stanu, ale wyst�puje tu tak�e od- wo�anie si� do tego, co by�o przedtem, i do zmiany, jaka si� w danym momencie dokonuje. (3) Kod abstrakcyjny. Potoczna teoria rado- �ci dziecka jest bardzo prosta - co� (nie wiadomo, co) spowodowa�o, �e matka si� cieszy; dziecku rado�� si� udziela i chce ono j� podtrzyma�, ale dok�adnie nie wie, jak to zrobi�. Natomiast teoria potoczna rado�ci u osoby doros�ej przedstawia si� nieco inaczej. Szcz�liwy traf sprawi�, �e matka wygra�a du�� sum�. Mo�e si� to przyczyni� do naprawienia z ni� relacji. Trzeba wykona� pewne (zrytualizowane) dzia�ania zwi�zane z naszym obecnym stanem, a jednocze�nie powt�rzy� pr�b� uzyskania analogicznego wyniku w przy- sz�o�ci. Powierzchowna analiza wskazuje, �e w obu wypadkach mamy do czynienia z innymi tre- �ciowymi reprezentacjami tej samej emocji. Wprawdzie w obu anga�owane by�y trzy ro- 422 EMOCJE I MOTYWACJE dzaje kod�w oraz podobne procesy rekodo- wania, jednak informacje zapisane w tych ko- dach oraz operacje rekodowania mia�y inny charakter. Informacje uwalnia�y si� od wy- ��cznego znaczenia biologicznego i uwzgl�d- nia�y znaczenie spo�eczne. Podstawa analizy w obu sytuacjach jest odmienna - raz jest to jeden lub kilka bod�c�w, innym razem jest to ca�y kontekst sytuacyjny. Kontekst ten nie ogranicza si� do aktualnej sytuacji, lecz obejmuje tak�e to, co j� poprzedza�o. Wresz- cie odmienne s� potoczne teorie emocji. Raz jest to prosta teoria typu S-R (okre�lony bo- dziec wywo�uje pewn� reakcj� emocjonaln�; powt�rzenie tego bod�ca wywo�a t� reakcj� powt�rnie), natomiast za drugim razem jest to teoria w wi�kszym stopniu abstrakcyjna, poniewa� m�wi o wsp�determinowaniu ak- tualnego stanu emocjonalnego przez aktualne bod�ce i przesz�e stany emocjonalne. Teo- ria ta zawiera tak�e specyficzne twierdze- nia, dotycz�ce zalecanego sposobu reagowa- nia na sytuacj� emocjonaln� (Heise i Calhan, 1995). Czy oparta na procesach rekodowania re- prezentacja emocji u cz�owieka doros�ego jest prostym przed�u�eniem analogicznej repre- zentacji u dziecka? Czy procesy rekodowania wyst�puj�ce u dziecka i u cz�owieka doro- s�ego prowadz� do powstania tych samych struktur tre�ciowych? W naszej opinii rozw�j reprezentacji emo- cji nie ma charakteru liniowego. Reprezen- tacja emocji pojawiaj�ca si� u cz�owieka do- ros�ego nie jest prostym przed�u�eniem re- prezentacji dziecka, ale istota jej rozwoju po- lega na tym, �e przechodzi ona szereg zmian o charakterze jako�ciowym. Odwo�uj�c si� do zaproponowanej przez nas ilustracji gra- ficznej, mo�emy powiedzie�, �e na �tr�jk�- cie podstawowym" nadbudowuj� si� kolejne tr�jk�ty, zawieraj�ce coraz bardziej dojrza�e formy reprezentacji. Ilustruje to graficznie rycina 28-6. Rozw�j reprezentacji emocji W obr�bie jednej fazy rozwojowej nast�puj� przej�cia mi�dzy kodami, analogicznie, jak to przedstawiono na rycinie 28-5. Osi�gni�cie kolejnej fazy rozwojowej sprawia, �e jednostka przechodzi do �tr�jk�ta" po�o�onego nad tr�jk�tem podstawowym, procesy rekodowania ulegaj� przyspieszeniu. RYCINA 28-6 TEORIE EMOCJI 423 W miar� jak przechodzimy do reprezenta- cji znajduj�cych si� nad reprezentacj� bazaln�, odleg�o�ci mi�dzy kraw�dziami ostros�upa mog� ulega� zmniejszeniu. U�ywaj�c j�zyka psychologicznego, mo�emy powiedzie�, �e procesy rekodowania staj� si� coraz �atwiej- sze. Wynika to st�d, �e w poszczeg�lnych typach kod�w zarejestrowane zostaj� coraz wi�ksze ilo�ci informacji. Umo�liwiaj� one znajdowanie bogatszych, alternatywnych po- ��cze� mi�dzy poszczeg�lnymi typami kod�w. W wypadku wi�kszo�ci ludzi przedsta- wiona ilustracja (zob. ryc. 28-6) jest adekwat- nym obrazem zachodz�cych u nich zmian roz- wojowych w reprezentacji emocji. U nielicz- nych proces ten trwa d�u�ej. Ludzie ci potrafi� osi�gn�� stan, w kt�rym kody obrazowe, wer- balne i abstrakcyjne ��cz� si� w jedno. Cz�o- wiek znajduje si� w�wczas w szczeg�lnym stanie psychicznym, dostrzega cechy i zjawi- ska, kt�rych inni nie widz�, ma poczucie ��cz- no�ci z ca�ym kosmosem, a r�wnocze�nie wy- pe�nia go niepowtarzalny stan emocjonalny. Jak �atwo zauwa�y�, jest to stan typu peak experience (Maslow, 1986) czy - w terminolo- gii Csikszentmihalyia (1990, 1998) - uskrzy- dlenie albo przep�yw (flow). �Zdolno�� osi�- gni�cia stanu uskrzydlenia jest szczytem inte- ligencji emocjonalnej; uskrzydlenie jest chyba najdoskonalsz� postaci� okie�znania emocji i zaprz�gni�cia ich w s�u�b� osi�gni�� w pracy i nauce" (Goleman, 1997, s. 151). Osi�gni�- cie takiego stanu zdarza si� rzadko, a wielu ludzi w og�le nie jest w stanie si� do niego przybli�y�. Czynniki warunkuj�ce przechodzenie od bazalnej reprezentacji emocji do coraz wy�- szych jej poziom�w tworz� dwie grupy: pierw- sz� stanowi� czynniki zwi�zane z rozwo- jem poznawczym, drug� natomiast - czynniki zwi�zane z motywacj� jednostki. Do pierw- szej grupy nale�� mi�dzy innymi coraz to wi�ksze zdolno�ci pami�ciowe, coraz lepsze zdolno�ci do gospodarowania zasobami uwagi oraz zdolno�� do my�lenia abstrakcyjnego. Dzi�ki zdolno�ciom pami�ciowym jednostka gromadzi bogatsze do�wiadczenia, rejestro- wane w rozmaitych kodach. Do�wiadczenia te umo�liwiaj� stworzenie bardziej z�o�onej sieci skojarzeniowej