Mog�oby to podsuwa� my�l, �e nie po trzeba nam �adnego u�wi�conego autorytetu, nieomyl nego s�dziego nie z tego �wiata, aby zyska� pewno�� co do naszych opinii moralnych,...

\ Niestety, tak nie jest. To, co ]a my�l� na temat roz- poznawania i odr�niania dobra i z�a, nie tylko bywa faktycznie odrzucane przez innych, ale mo�e by� kwe- stionowane zasadniczo, przy czym krytyka ta jest nie- odparta, je�eli odnosi si� do samych kryteri�w dobra i z�a, a nie tylko do sposob�w, w jakie dobro lub z�o s� lub mog� by� osi�gane. Je�li prawd� jest, �e moje kryteria nie (musz� by� jawne, �e wbudowane s� jako� w moje postrzeganie i obecne w tym, jak opisuj� sprawy ludzkie w potocznej mowie, to i tak mog� zosta� odrzucone. I cz�sto nie mam mo�liwo�ci obrony przez odwo�anie si� do jakiego� 'wsp�lnego gruntu, ktiry dzieli�bym z mym adwersarzem. Mog�, powiedzmy, widzie� z�o w zabijaniu upo�ledzonych noworodk�w, zarazem jednak przyzna� musz�, �e to widzenie nie jest powszechne i �e ludzie innych cywilizacji � co do kt�rych imani pe�ne prawo stosowa� pejoratywne okre�lenie �barbarzy�cy" � widz� rzecz inaczej. Je�li tedy prawd� jest, �e j�zyk stricte empiryczny czy be-hawiorystyczny jest jigmentum rationis i nie nadaje si� do u�ytku w �yciu codziennym, to prawd� jest te�, �e moralnie nasycone sk�adniki naszej mowy nie musz� by� i nie s� to�same ani w historii, ani w geografii kultury. Mog� zak�ada� � cho� za�o�enia takiego nie da si� udowodni� ani obali� � �e spos�b, w jaki ludzie postrzegaj� i opisuj� fakty w ich moralnych stronach, jest wyrazem udzia�u w kr�lestwie sacrum, w�r�d niewierz�cych za� ten typ percepcji stanowi pozosta�o�� spu�cizny religijnej, w kt�rej maj� nie- uchronnie udzia� przez sam fakt wychowania w danej cywilizacji. Jest to temat dla docieka� antropologicznych i historycznych (chyba zreszt� niewykonalnych), od�o�� go wi�c na bok. Kwestia prawomocno�ci jest jednak od tamtej lo- gicznie niezale�na. Przez wieki ca�e wykuwano j�zyk naukowy, pr�buj�c coraz konsekwentniej oczy�ci� go z wszelkich sk�adnik�w warto�ciuj�cych i zak�adaj�- cych cele, a tak�e z wszelkich wyra�e� �subiektyw- nych" i odnosz�cych si� do intencji. To dzie�o oczysz- czania post�powa�o coraz bardziej nieub�aganie, rozsze- rzaj�c si� z fizyki na chemi� i biologi�, a jego najnowsz� faz� stanowi (z grubsza zgodnie z Comte'owsk� hierarchi� nauk) rozkwit behawiorystycznej psychologii i socjologii. Ca�kiem natomiast skromna jest jej inwazja w badaniach historycznych i nie wygl�da na to, �eby mog�a wedrze� si� i do nich z pe�nym sukcesem, chyba �e one same przestan� by� tym, czym s�: opisem jednostkowych i niepowtarzalnych �a�cuch�w ludzkich dzia�a�, a wi�c tak�e cel�w, nami�tno�ci, pragnie� i l�k�w (imponuj�cy rozw�j historiografii ilo�ciowej, kt�ry obserwujemy ostatnio, nie wnosi w tym wzgl�dzie zmian). Wspomnia�em ju� poprzednio, �e j�zyk nauki nie mo�e ro�ci� sobie pretensji do tego, i� otwiera dost�p do prawdy w sensie transcendentalnym (o ile nie przyj- muje si� implicite arbitralnych za�o�e� filozoficznych i nie opiera samej prawomocno�ci poj�cia prawdy na odwo�ywaniu si� do bytu wszechwiedz�cego). Mimo to, zalety i wy�szo�� tego j�zyka polegaj� na tym w�a�nie, �e odwo�uje si� on do takich schemat�w my- �lenia (czyli regu� logicznych) i postrzegania, kt�re mo- �emy zasadnie uznawa� za uniwersalne i w tym sensie �obiektywne". S�dzi� mo�na, �e j�zyk ten okre�la takie kryteria uznawalno�ci, co do kt�rych ludzie sk�onni s� do zgody. J�zyk, kt�ry zawiera historycznie ukszta�towane s�dy warto�ciuj�ce, nie ma wsparcia w autorytecie takiego trybuna�u, zdolnego do �inter-subiektywnej" oceny kontrowersji, przeto jego za�o�enia mog� by� kwestionowane nie tylko przez para-noik�w, ale tak�e przez ludzi, kt�rzy nale�� do innej tradycji kulturalnej (status epistemologiczny paranoika sprowadza si� w ko�cu do tego^�e jest on odosobniony). I w takim w�a�nie sensie powiedzenie �Je�li nie ma Boga, wszystko wolno" wydaje mi si� s�uszne. Musimy przyj�� zasad� empiryst�w (w nieco uproszczonym, lecz dla naszych potrzeb wystarczaj�cym sformu�owa- niu), �e s�dy nasze o tym, co moralnie z�e lub dobre nie mog� mie� logicznych odpowiednik�w w j�zyku, w kt�rym brak takich predykat�w, a zw�aszcza w j�- zyku nauk empirycznych. Proponowane przez niekt�- rych filozof�w rozwi�zanie � �mo�emy dowiedzie� si�, czym jest dobro i z�o, przygl�daj�c si�. jak ludzie po- s�uguj� si� tymi wyrazami" � nie wystarczy, jako �e ludzie nie u�ywaj� ich zawsze i wsz�dzie tak samo. Z tego samego powodu nie do przyj�cia jest za�o�enie 0 istnieniu jakiej� uniwersalnej ludzkiej intuicji, do