Wyd...

2 popr. Poznañ, t. I 1982, t. II 1984. 66 Opracowania M. Adamczyk O Biblii i jej kulturotwórczej roli. „Nurt" 1981 nr 2. B. Chrz±stowska K³opot z cieniem... „W drodze" 1985 nr 11—12. R. Brandstaetter Kr±g biblijny. Warszawa 1977, 1986 i nast. K. Bukowski Biblia a literatura polska. Warszawa 1984; wyd. 2. popr. i uzupe³n. Poznañ 1988. M. Filipiak Cz³owiek wspó³czesny a Stary Testament. Lublin 1983. A. Kamieñska Twarze Ksiêgi. Warszawa 1981, 1990. A. Kamieñska Na progu s³owa. Poznañ 1985. J. Kudasiewicz Biblia, nauka, historia. Kraków 1978. S³owniki W. Kopaliñski S³ownik mitów i tradycji kultury. Warszawa 1985. W. Kopaliñski S³ownik symboli. Warszawa 1990. D. Forstner ¦wiat symboliki chrze¶cijañskiej. Prze³. i opraæ. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyñski. Warszawa 1990. M. Lurker S³ownik obrazów i symboli biblijnych. T³um. K. Romaniuk. Poznañ 1989. S³ownik teologii biblijnej. Dzie³o zbiorowe. Red. naczelny Xavier Leon-Dufour. T³um. i opraæ. K. Romaniuk. Poznañ 1985. LITERATURA ANTYCZNA WPROWADZENIE Wzór piêkna Sztuka staro¿ytna grecko-rzymska na d³ugie wieki okre¶li³a europejskie kanony piêkna. Uznano j± za wzór doskona³y — klasyczny (³ac. classicus 'wyuczony w klasie, wzorowy, pierwszorzêdny'). Dlatego terminem klasy-c y z m okre¶la siê nie tylko twórczo¶æ antyczn±, ale i wszystkie pó¼niejsze pr±dy artystyczne oparte na jej wzorach. Do koñca XVIII w. trwa³y kanony piêkna wykszta³cone w kulturze greckiej i rzymskiej. Jak powiedzia³ wspó³czesny pisarz Jan Józef Szczepañski, „Grecja Homera i Fidiasza, Grecja Sofoklesa, Sokratesa i Platona spe³nia zadanie uwertury — jest prologiem zawieraj±cym wszystkie tematyczne motywy, wszystkie wzorcowe formy realizowanej na tysi±ce sposobów doskona³o¶ci". Jak powstawa³a literatura? Kiedy my¶limy o sztuce staro¿ytnej, przed oczyma pojawiaj± siê nam wspania³e ¶wi±tynie starogreckie lub rze¼by bogów i ludzi, które miêdzy sob± siê w ogóle nie ró¿ni±: pe³ne harmonii i piêkna, proporcjonalne i wyraziste s± wszystkie wyrze¼bione postaci — bogów i ludzi. W mitach greckich istnia³a wprawdzie ¶wiêta przestrzeñ — Olimp — gdzie mieszkali bogowie, ale równie czêsto przebywali oni w¶ród ludzi: przestrzeñ sacrum (³ac. '¶wiêto¶æ, bos-ko¶æ') i profanum (³ac. pro 'przed' + fanum 'miejsce po¶wiêcone'— przeciwieñstwo sacrum, sfera tego, co ¶wieckie) nie mia³a wyra¼nych granic. Pierwiastki bosko-ludzkie by³y w kulturze greckiej przemieszane. Tak te¿ powstawa³a literatura: najpierw jako ustna opowie¶æ ludzi o zdarzeniach (co znamy ju¿ z Biblii) mitycznych i historycznych, jako pie¶ñ ¶piewana przy d¼wiêkach instrumentu s³awi±ca herosów, czyli bohaterów, czy te¿ jako hymn (pean lub dytyramb) wys³awiaj±cy jakie¶ bóstwo. I tak w przedliterackiej postaci rozwija³a siê sztuka opowiadania i wyra¿ania prze¿yæ przez ca³e wieki. Najwiêkszym wydarzeniem historycznym utrwalonym w literaturze by³ upadek Troi ok. 1200 r. p.n.e., ale dopiero na prze³omie IX i VIII wieku, kiedy Grecy przyjêli za po¶rednictwem Fenicjan pismo prasemickie, mo¿liwe by³o powstanie literatury. Wtedy w³a¶nie powsta³y najwiêksze poematy epickie staro¿ytno¶ci, s³awi±ce wojnê trojañsk± — Iliada i Odyseja, przypisywane Homerowi. Pocz±tki literatury greckiej wi±¿emy z imieniem Homera. Czy jednak genialne poematy homeryckie s± pierwszymi dokonaniami kultury greckiej i powszechnej? Wykopaliska archeologiczne mówi±, ¿e znacznie wcze¶niej istnia³y ju¿ dwa wielkie o¶rodki kultury na Krecie (III i II tysi±clecie p.n.e.) — pa³ace w Knossos, Faistos i Mallia — oraz w Mykenach (ok. 1700—1200). Epopeje Homera pojawiaj± siê wiêc jakby na przeciêciu dwóch epok kulturowych: przed- 68 Partenon, najs³ynniejsza ¶wi±tynia staro¿ytnej Grecji, na Akropolu ateñskim, 448—432 w. p.n.e. literackiej i literackiej. Tak jednak sztuka starogrecka (np. rysunki na wazach), jak ¶wiadectwa samych poematów Homerowych ¶wiadcz±, ¿e istnia³y przed Homerem formy liryczne — pie¶ni wykonywane przy akompaniamencie instrumentów muzycznych, ale — przekazywane w tradycji ustnej — nie dochowa³y siê do naszych czasów. Poprzednicy i s±siedzi ¦wit literatury greckiej, który rozja¶ni³ od razu horyzonty kulturowe wielkim blaskiem epopei Homera, nast±pi³ w czasie, kiedy istnia³a ju¿ bogata literatura staro¿ytnego Wschodu, wcze¶niejsza lub wspó³czesna kulturze mykeñ-skiej, jak np. Biblia. Ludy Mezopotamii — Sumerowie, Akkadowie, Babiloñezycy i Asyryjczycy — zna³y pismo klinowe, utrwalane na glinianych tabliczkach. Najstarsz± literaturê stworzyli Sumerowie (III tysi±clecie p.n.e.!). Zdobywcy Mezopotamii — Babiloñezycy i Asyryjczycy — przejêli od Sumerów nie tylko jêzyk i pismo, ale tak¿e kulturê. Tote¿ najdawniejsze mity sumeryjskie powtarzaj± siê w kulturach babiloñskich i asyryjskich. Sumerowie tworzyli hymny, bajki, przys³owia, opowiadania mityczne o bóstwach i królach. Najs³awniejszy jest epos o królu Gilgameszu, znany w trzech wersjach — sumeryjskiej, asyryjskiej i babiloñskiej. Wersje babiloñskie powsta³y ok. 1800 r. p.n.e. Rodzim± twórczo¶ci± Semitów w Mezopotamii jest epos o stworzeniu ¶wiata Enuma Elisz. Eposy staro¿ytnego Wschodu nie s± jednak tak rozwiniête jak epopeje Homera