Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
do 11,6 mld mk w 1930 r.
Skutki panującego w poszczególnych gałęziach kryzysu odczuło także leśnictwo w postaci spadku popytu na drewno, którego pozyskanie zmniejszyło się w latach 1928 - 1932 o 70,1%.
Ścisłe powiązanie pomiędzy poszczególnymi gałęziami gospodarki zaznaczyło się również w zmniejszeniu się w latach 1928 - 1932 rozmiarów poszczególnych rodzajów usług łącznościowych od 10,7 do 49% oraz przewozów kolejami osób o 35,4% i towarów o 36,4%. W tymże samym czasie wycofano z użytkowania z powodu niższego zapotrzebowania na usłu-,gi transportowe 19 180 jednostek pływających żeglugi śródlądowej i 174 statki morskie. Depresja w łączności i transporcie osiągnęła swój kulminacyjny punkt w 1933 r. i dopiero w następnym roku rozpoczęło się w tych gałęziach gospodarki ożywienie.
Zasięg światowy kryzysu gospodarczego odbił się negatywnie także na niemieckim handlu zagranicznym, w którym import obniżył się w latach 1928-1932 z 13 931,1 min mk do 4652,8 min mk (o 66,5%) i eksport z 12 054,6 min mk do 5741,1 min mk (o 52,4%). Mimo tego spadku obrotów w wymianie międzynarodowej Niemcy osiągały w niej przez cały okres kryzysu dodatnie saldo (tab. 47), co zawdzięczały ograniczeniu przywozu m.in. poprzez zwiększenie w lipcu i grudniu 1929 r., w marcu 1930 i w marcu 1931 r. ceł importowych na produkty rolne oraz zapewnieniu sobie zbytu na niektóre artykuły przemysłowe w części krajów Europy Wschodniej i Południowo- Wschodnie j. Okupiły to w odniesieniu do Rumunii i Węgier obniżeniem ceł na przywożone z tych państw towary pochodzenia rolniczego. Pomyślnie kształtujący się handel z niektórymi państwami Europy Południowo-Wschodniej stanowił w niemieckiej polityce zagranicznej ważny instrument ich uzależnienia od silniejszego ekonomicznie ł militarnie partnera, jakim była Republika Weimarska. Osiągane dodatnie saldo w handlu zagranicznym nie zdołało ochro-
112
nić Niemiec przed pasywnym w latach 1928, 1929 i 1932 bilansem płatniczym, co wynikało z niekorzystnych dla Niemiec operacji bankowych i majątkowych oraz wspomnianego skurczenia się popytu na usługi żeglugi morskiej i łączności.
Załamanie się gospodarki osłabiło zainteresowanie na giełdzie akcjami, których kurs spadł ze 100 w latach 1924-1926 do 49,9 w lipcu 1932 i po osiągnięciu tego najbardziej krytycznego punktu znalazł się ponownie na linii wznoszącej.
Omówione zmniejszenie się rozmiarów produkcji i świadczenia usług spowodowało obniżenie się zatrudnienia w całej gospodarce z 32 531 tyś. w 1928 r. do 30 483 tyś. w 1930 r. i 26 113 tyś. w 1932 r. O ile spadek zatrudnienia w latach 1928 - 1932 wyniósł w całej gospodarce 19,8%, to w przemyśle ukształtował się on w wysokości 40,1%, w transporcie 17,3% oraz w handlu bankowości, ubezpieczeniach i gastronomii 8,7%. Zwolnieni z pracy robotnicy i pracownicy umysłowi powiększyli rzeszę bezrobotnych. Ich liczba wzrosła z 1862 tyś. w styczniu 1928 r. do 3218 tyś. w styczniu 1930 r. i 7500 tyś. w październiku 1932 r., w którym to miesiącu osiągnęła najwyższy stan podczas kryzysu. Bezrobotni ci żyli w większości w nędzy, gdyż otrzymywali świadczenia z tytułu ubezpieczenia na wypadek utraty pracy tylko przez 26 tygodni, a od l października 1931 r. jedynie przez 20 tygodni i od czerwca 1932 r. w obniżonej w stosunku do pierwotnie przewidywanej wysokości. Po wygaśnięciu świadczeń ubezpieczeniowych byli oni zdani wyłącznie na pomoc materialną ze strony państwa, związków komunalnych i organizacji charytatywnych, którą wiosną 1931 r. nie objęto w żadnej formie aż 13% bezrobotnych. Rozwiązywanie stosunku pracy stanowiło najdotkliwszy cios dla pracowników najemnych, drugi zaś stanowiło w okresie kryzysu wypłacanie zatrudnionym osobom niższych aniżeli w poprzedzających go latach zarobków. Średnie roczne wynagrodzenie brutto z tytułu pracy najemnej zmniejszyło się bowiem w okresie 1928 -- 1932 w górnictwie z 2536 do 1969 mk (o 22,4%), w przemyśle przetwórczym i rzemiośle z 2093 do 1677 mk (o W,^/o), w rolnictwie z 1156 do 1022 mk (o 11,5%), transporcie z 2919 do 2453 mk (o 16%), w handlu, bankowości, ubezpieczeniach i gastronomii z 2046 do 1798 mk (o 12,2% oraz w dziedzinie usług domowych z 1176 do 989 mk (o 14,9%). Realna zaś roczna płaca zmalała w całej gospodarce przeciętnie o kilka-nacie procent przy równoczesnym wzroście wydajności pracy o kilka procent. Według obliczeń Jurgena Kuczynskiego niemiecka klasa robotnicza straciła w okresie kryzysu z tytułu obniżenia jej płac 27,5 mld mk.
W rezultacie kryzysu doznała uszczerbku w wyposażeniach także część pracowników umysłowych, zwłaszcza o niższych kwalifikacjach, oraz zmniejszyły się dochody wielu przedsiębiorców, w tym przede wszy-
t Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...
113
stkim drobnych wytwórców i właścicieli środków świadczenia usług, z których kilkadziesiąt tysięcy nie sprostało wymogom walki konkurencyjnej i zbankrutowało. Kryzys gospodarczy wpłynął zatem na obniżenie stopy życiowej większości niemieckiego społeczeństwa, wśród którego najbardziej jego skutki odczuła klasa robotnicza.
Recesja gospodarcza odbiła się również negatywnie na kształtowaniu się stosunków demograficznych, co znalazło odzwierciedlenie w spadku liczby zawartych związków małżeńskich i wysokości przyrostu naturalnego ludności oraz w ograniczeniu ruchów migracyjnych. Liczba ślubów cywilnych zmalała w Niemczech w latach 1'928 -1932 z 9,2 do 7,9%o, przyrost naturalny obniżył się z 7 do 4,3%o (tab. 45). Rozmiary emigracji z Niemiec obejmowały następującą liczbę osób: w 1928 r. 57241, w 1930 r. 37 399, w 1931 r. 13 644 i w 1932 r. 10 325. Łącznie wyemigrowały w latach 1929 - 1932 z Niemiec 110 102 osoby, z tego 106 790 udało się do państw amerykańskich, 2387 do Afryki, 81 do Azji, 150 do Australii i 694 do krajów europejskich. Znaczne zmniejszenie wychodźstwa z Niemiec wynikało z ustalenia przez niektóre państwa, znajdujące się także w kleszczach kryzysu, niskich limitów dla przyjmowanych imigrantów.
Ten kilkuletni i głęboki kryzys w Niemczech doprowadził do zmniejszenia się produktu społecznego netto z 80 101 min w 1929 r. do 37 456 min mk w 1932 r. oraz do spadku w tym samym okresie dochodu narodowego z 75 373 min do 45 175 min mk, a przypadającego na mieszkańca z 1153 do 693 mk (tab. 48). W 1932 r. osiągnięto w Niemczech najniższy w okresie kryzysu dochód narodowy, zarówno w skali globalnej jak i na głowę ludności.
Wybuch kryzysu jesienią 1929 r. i jego stałe pogłębianie się aż do początku drugiej połowy 1932 r. przenikały niepokojem rząd i całe społeczeństwo i skłaniały do poszukiwania dróg jak najwcześniejszego przezwyciężenia tej największej dotąd w dziejach Niemiec recesji gospodarczej. Wskazywano środki zwalczania kryzysu przede wszystkim w specjalnych poświęconych tej kwestii ekspertyzach, opracowanych m.in
|
WÄ
tki
|