Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
W porównaniu z trzema
królami Jezus jest: l) miłościwszy, 2) mocniejszy, 3) szczodrzejszy itd. Kolejne
triady układają się w ciąg hierarchicznych powiązań, co dodatkowo komplikuje tok
rozumowania.
Zachowane fragmenty tekstu pozwalają mniemać, że zaginiony zbiór reprezentował
w całości odmianę kazań ,,uczonych", przeznaczonych dla wykształconego, nawy-
kłego do umysłowego wysiłku odbiorcy. Intelektualizm prozy nieznanego autora 307
Cz. II. Piśmiennictwo łacińskie i polskie XIII-XIV wieku. Twórczość w języku polskim
przejawiał się nie tylko w sferze doboru i układu treści teologiczno-moralnych, ale
i w dziedzinie językowej. Spostrzeżono np., że słownictwo kazań zostało przesycone
dużą liczbą rzeczowników abstrakcyjnych, takich jak: "czakanie", "królowanie",
"modlenie", "skruszenie", "ucieszenie"; "bogactwo", "bóstwo", "włodyctwo";
"miłość", "lichota", "przyjaźń" itd., w większości nie występujących w innych
zabytkach pisanych wczesnego okresu.
Zarówno istniejące w całości Kazanie na dzień św. Katarzyny, jak i fragmenty
pozostałych tekstów świadczą dobitnie o świadomym dążeniu pisarza do skom-
ponowania utworów zgodnie z zasadami, formułowanymi w średniowiecznych artes
praedicandi.
Zgodność z regułami kompozycyjnymi skodyfikowanymi w podręcznikach sztuki
kaznodziejskiej najłatwiej można wyśledzić w Kazaniu na dzień św. Katarzyny.
Rolę "tematu" spełnia w nim znany nam już werset Pieśni nad Pieśniami;
"protematem" jest fragment początkowy, zawierający objaśnienie trzech stów
- wezwań Bożych. Podział ludzi na cztery kategorie grzeszników wypełnia
część zwaną divisio, po której następuje omówienie każdej grupy (diiatatio),
składające się z lineamie uszeregowanych, zamkniętych treściowo i kompozycyjnie
cząstek. Peroratio zawiera tylko krótkie, jednozdaniowe podsumowanie wywodu
(unitio) oraz formułę końcową: Amen.
O konsekwencji w przestrzeganiu zgodnego ze sztuką wymowy schematu kom-
pozycyjnego kazania świadczą ponadto utwory zachowane we fragmentach począt-
kowych (Kazanie na dzień św. Michała; Kazanie na święto Trzech Króli; Kazanie na
dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny) lub też końcowych (Kazanie na dzień
św. Michała; Kazanie na dzień Bożego Narodzenia). Pierwsze zaczynają się z reguły
od tematu, po którym (w obszerniej reprezentowanych tekstach) pojawiają się
kolejno: prothema, divisio i diiatatio; drugie - pozwalają śledzić różne możliwości
przechodzenia od diiatatio do peroratio. Najpełniejsze zakończenie znajdujemy
w Kazaniu na dzień Bożego Narodzenia. Pojawia się tu najpierw podsumowanie
wywodu, czyli unitio:
Otoć jeśmy [słuszali], iże jidzie [tobie kroi praw]dziwy, bo nikomemu krzywdy nie uczynkał;
jidzie tobie kroi [wieczny, i]żby ty s nim na wieki krolewa}; jidzie tobie kroi ubogi, by ty [w
ubóstwie] nie sty[s]kował; jidzie tobie kroi śmiemy, by ty nie bujał. A przeto [mówi ta to sto]wa:
Kroi twój jidzie tobie, iżby ty s liim na wieki wiekom królował.
Unitio składa się więc z powtórzenia głównej myśli każdej z czterech cząstek
treściowo-kompozycyjnych wypełniających diiatatio (a wcześniej z pewnością
zapowiedzianych w divisio) oraz z przytoczenia parafrazy tematu (?). Następuje teraz
krótka formuła zamykająca kazanie (ciausió):
Jegoż krolewstwa domieści nas Bóg wszemogący. Amen.
Obok rygoryzmu kompozycyjnego kazania przejawiają wysoki kunszt w sferze
stylistyczno-językowej organizacji wypowiedzi, wynikający z przeniesienia na grunt
polszczyzny zasad łacińskiej prozy artystycznej. Wydaje się godny najwyższej uwagi
fakt swobodnego operowania przez trzynastowiecznego pisarza wiedzą wyniesioną
ze studium ars dictandi. Korzystanie z przepisów teoretycznych oraz z modeli
stylowych stworzonych przez zachodnioeuropejskich mistrzów "dyktatu" podziwialiś-
my już wcześniej w łacińskiej prozie Galia Anonima oraz u mistrza Wincentego.
308 Teraz jednak stajemy wobec zupełnie nowego zjawiska. Podstawowe właściwości
VI. Kazania tzw. świętokrzyskie
stylu propagowanego w ars dictandi i stosowanego powszechnie w takich odmianach
łacińskiej prozy, jak epistolografia, kronikarstwo, hagiografia czy wymowa kościelna,
pojawiły się w utworach napisanych w języku narodowym.
Kazania zostały ułożone prozą poddaną rygorom rytmu i rymu. Składające się na
wypowiedź zdania, przeważnie wielokrotnie złożone współrzędnie lub (i) podrzędnie,
dzielą się na człony składniowe o zbliżonej rozpiętości sylabicznej, w większości
wykazujące współbrzmienie w zakończeniach, np.:
Zawieme niczs jinego
kromie człowieka grzesznego
we złych skutcech prześpiewającego,
jenże nie pamiętaję dobra wiekujego,
obiązał się tomu, czsoż jeść wrzemiennego,
leniw jeść ku wstaniu czynić każdego
skutka dobrego;
{Kazanie na dzień św. Katarzyny; podkr. i układ graf. T.M.)
Budowa zdań odznacza się dużą rozmaitością. Do stosunkowo częstych należą
konstrukcje tworzone z serii członów o różnych długościach i wiązaniach rymowych,
np. po dwu dłuższych członach paralelnych, rymowanych wewnątrz i na końcu,
pojawia się ciąg członów krótszych, osobno rymowanych i dodatkowo, zwłaszcza
przy wszelkich wyliczeniach, ułożonych anaforycznie, np.:
Bo pismo togo krolewiea dziewicą porodzonego
w trojakiem mieście Pisma nazywa królem luda żydowskiego:
w jego dziwnem narodzeni;
w jego uciesznem wielikich cud czynieni;
a w jego trudnem umęczeni
|
WÄ
tki
|