Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
Prawie od samego początku jezuici stali się zakonem szkolnym. Bullą Pawła III z 1540 roku zatwierdzającą zakon, jezuici byli zobowiązani do pracy nauczycielskiej. W ciągu XVI-XVIII wieku jezuici zdołali opanować w krajach katolickich niemal całe szkolnictwo średnie i w poważnym stopniu wyższe. Pracowali w Ameryce i Azji. Z każdą większą placówką jezuicką związana była szkoła-kolegium, przy której znajdowały się konwikty dla studentów przeważnie pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego. Kolegia w krajach katolickich spełniały podobną funkcję, jak gimnazja protestanckie w krajach luterańskich i kalwińskich. Były to szkoły typu humanistycznego z łaciną jako głównym przedmiotem nauczania. Podobnie jak szkoły protestanckie kolegia jezuickie
132
XV-XVII wiek
Rozwój fizyczny
"Ratio studiorum"
Organizacja szkół jezuickich
ściowo wzorowały się na wydziale sztuk Sorbony i na szkołach Braci Wspólnego Życia. Przejmowały też niektóre wzorce ze szkół lute-rańskich. Dewiza: Sapiens et eloguens pietas obowiązywała zarówno w strasburskim gimnazjum Jana Sturma, jak i w szkolnictwie jezuickim. Jezuici dbali o rozwój fizyczny i zdrowie psychiczne swoich wychowanków. Ich szkoły były bardzo nowoczesne, obszerne, widne i wygodne, zaopatrzone w boiska sportowe na wolnym powietrzu. W wielu z nich uprawiano gimnastykę, jazdę konną, szermierkę, a nawet tańce. Nauczyciele mieli obowiązek czuwania nad zachowaniem się uczniów. Nie dopuszczali do przemęczenia nauką, ale też nie pozwalali się nudzić. Kary fizyczne były ograniczone do minimum. Dyscyplinę starano się utrzymać poprzez wpływanie na ambicje uczniów.
Szkoły jezuickie, podobnie jak protestanckie, dzieliły się na klasy. Ostateczną ich formę wypracowała specjalna komisja powołana przez generała Klaudiusza Akwawiwę w 1584 roku w Ratio studiorum, opublikowanej w 1599 roku i obowiązującej w niezmienionej postaci (dopuszczając w tylko w niewielkim stopniu miejscowe zwyczaje szkolne) aż do kasaty zakonu w 1773 roku. Ta jezuicka Ratio studiorum uwzględniała wszystkie osiągnięcia pedagogiki humanistycznej, także i protestanckiej oraz praktykę istniejących od 1548 roku szkół jezuickich. Była wybitnym dziełem pedagogicznym końca XVI wieku, określającym ogólne cele szkolnictwa jezuickiego i zawierającym szczegółowe przepisy, jednolite dla wszystkich szkół jezuickich. Dzięki niej jezuici wnieśli do światowego szkolnictwa całkowicie nowy styl i atmosferę jednolitości metod i programów oraz dyscyplinę i organizację.
Kolegia jezuickie odznaczały się różnym stopniem organizacji. Pełne kolegium obejmowało pięć lub sześć klas (6-7 lat nauki) szkoły średniej (gimnazjum), trzy lata filozofii oraz cztery lata teologii. Do kolegiów przyjmowano także młodzież innowierczą. Zadaniem szkoły średniej było gruntowne wyuczenie przede wszystkim klasycznego języka łacińskiego i w mniejszym stopniu greckiego. Podobnie jak we wszystkich szkołach humanistycznych, jezuickie wykształcenie średnie kończyło się retoryką. Filozofia obejmowała: logikę, fizykę z matematyką oraz arystotelesowską metafizykę w wersji tomistycznej, później suarezjańskiej i etykę. W pewnym niewielkim zakresie, zwiększającym się jednak w miarę upływu czasu, uwzględniano przy okazji nauki łaciny mitologię, historię i geografię. Przedmioty te wchodzące w zakres tzw. eruditio, czyli kształcenia nabrały większego znaczenia dopiero w XVIII wieku. Bardzo silny nacisk kładziono na wychowanie religijne młodzieży. We wszystkich klasach gimnazjum uczono katechizmu (doctrina
133
X. Wychowanie i szkolnictwo katolickie w okresie potrydenckim
Klasa szkolna
christiana), a w wyższych klasach również i dogmatyki katolickiej, choć nie było specjalnego przedmiotu nauki religii. Wychowaniu religijnemu i moralnemu służył również teatr szkolny oraz liczne kongregacje sodalicji mariańskiej, obejmujące swym zasięgiem całą młodzież (z wyjątkiem innowierców) uczącą się w szkołach jezuickich. Niektóre kolegia jezuickie przekształciły się w XVII i XVIII wieku w kolegia szlacheckie (collegia nobilia) lub też w akademie rycerskie.
Szkoła jezuicka stała się wzorem dla całego niemal szkolnictwa katolickiego. Wzorowały się na niej seminaria duchowne przygotowujące duchowieństwo świeckie, jak również, tworzone w poszczególnych zgromadzeniach, zakonne studia wewnętrzne mające charakter formacyjny. Kształciły kapłanów zakonnych, profesorów szkół zakonnych, oraz elitę polityczną, a nawet wojskową. Jezuici wpływali także w pewnym stopniu na urządzanie szkół, czy też pensji dla dziewcząt przez zakony żeńskie.
Szkolnictwo jezuickie stało na wysokim poziomie, zwłaszcza w XVI wieku i w pierwszej połowie XVII wieku. Później zazna-czył się jego kryzys pogłębiony zniszczeniami wojennymi. Głębsze przyczyny tego kryzysu wiązały się z załamaniem się reformy trydenckiej ok. 1648 roku, a przede wszystkim z nieufnością teologów do rewolucji naukowej XVII wieku. Podobne załamanie obserwuje się także i w innych poreformacyjnych wyznaniach chrze-
134
XV-XV/Iwiei
Collegium Romanum
Mowy Cycerona
ścijańskich, jakkolwiek zaznaczyć należy, że w Kościele katolickim kryzys trwał dłużej. Odrodzenie w szkolnictwie jezuickim oraz stopniowo w całym szkolnictwie katolickim nastąpiło dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku. Impulsem była tu uchwała jezuickiej kongregacji generalnej, czyli najwyższej władzy tego zakonu, z 1730 roku, wprowadzająca do studium filozofii nauki przyrodnicze i fizykę eksperymentalną, która powoli wyparła ze szkół jezuickich filozofię scholastyczną.
Szkoły jezuickie zawsze jednak w świecie katolickim należały do najlepszych. Ich wadą, podobnie jak wszystkich ówczesnych szkół, była aż do drugiej połowy XVIII wieku jednostronność. Szkoła jezuicka, czy też funkcjonująca na jej wzór inna szkoła zakonna, to typ szkoły humanistycznej. Mogła dać gruntowne wykształcenie formalne w zakresie języka łacińskiego i religii, kształtowała człowieka pod względem moralnym, aJe aż do pierwszej połowy XVIII wieku prawie całkowicie zaniedbywała przedmioty przyrodniczo-matematyczne.
Szkolnictwo jezuickie było bardzo popularne zwłaszcza wśród wyższych warstw społecznych. Może o tym świadczyć jego ilościowy rozwój. Wielkim jezuickim ośrodkiem naukowym i szkolnym był Rzym, gdzie Ignacy Loyola założył w 1551 roku Collegium Romanum, przemianowane następnie na istniejące do dzisiaj Gregorianum, oraz w 1552 roku Collegium Germcmicum celem kształcenia duchowieństwa niemieckiego. O ile w 1562 roku było ok. 40 wzorowanych na
135
XV-XVII wiek
X
|
WÄ
tki
|