Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
minimum, które wchodzi na 100-kilogramowy komplet zakupywanego w odlewni pisma czcionkowego. Znormalizowana ceduła odlewnicza powstała w Niemczech w 1904 jako wynik żmudnych obliczeń, ile i jakich liter oraz znaków drukarskich występuje w poszczególnych typach literatury i składanych tekstów. Nowoczesna produkcja czcionek, koncentrująca się w dużych wyspecjalizowanych zakładach przemysłowych, rozpoczyna się w pracowni grafiki literniczej, gdzie powstają wzory pisma przeznaczonego do odlewu. Projekty nowego kroju pisma po przejściu badań pod kątem dobrej czytelności, prawidłowości rytmu i *duk-tu pisma, właściwej proporcji wielkości wersalików (*Pismo drukarskie) do liter tekstowych itp. są przekazywane do grawera czcionek. Pierwszą jego pracą jest wykonanie stempla-patrycy: na czołową ściankę miękkiej (odharto-wanej) sztabki stalowej przenosi się z wzoru-projektu rysunek oczka czcionki. Wizerunek ten (a właściwie jego kontury) nacina się pod lupą albo przenosi metodą fotograficzną na czołową ściankę stempla. W czasie grawero-
1659
1660
ODLEWNIA CZCIONEK
wania stempla stale kontroluje się prawidłowość jego nacięć przez okapcanie stempla nad płomieniem świecy i wykonywanie odbitki kontrolnej na papierze. Gotowy stempel czcionki zostaje z powrotem zahartowany, a następnie użyty do wytłoczenia matrycy. Matrycą jest płytka miedziana, w której odciska się stempel-patrycę, tworząc relief wgłębny zwany oczkiem matrycy. Po dokładnym obrobieniu oczka i tzw. wyjustowaniu matrycy, tj. ustawieniu głębokości i szerokości nacięć, wyrównaniu linii pisma, sprawdzeniu odległości oczka od bocznych ścianek itp., zostaje ona podlana innym, twardszym metalem na odpowiednią wysokość. W tym stanie jest gotowa do odlewu. Po wprowadzeniu w 1838 przez B.J. Jacobiego *galwanoplastyki matryce wykonuje się także tą metodą. Stemple, a właściwie modele czcionek, przy tej metodzie graweruje się w miękkim metalu drukarskim. Gotowy model zanurza się w elektrolitycznej kąpieli niklowej, a następnie miedzianej. Utworzona tak nikłowo-jniedziana warstewka zdjęta z czcionki-modelu, podlana metalem, obrobiona i wyjustowana stanowi gotową matrycę. Metoda galwaniczna jest stosowana'na ogół do wykonywania matryc czcionek dużych stopni i w przypadku wykorzystywania gotowych czcionek przy kopiowaniu już istniejących *krojów. Znany jest także sposób wykonywania matryc za pomocą specjalnych maszyn stanowiących połączenie precyzyjnej wiertarki z pantografem. Pantograf w odlewni czcionek służy do zmniejszania lub zwiększania rysunku liter lub znaków; wodząc jednym ramieniem pantografu po konturach oryginału powoduje się, że drugie jego ramię wykonuje takie same ruchy i kreśli takie same kształty proporcjonalnie zmniejszając je lub zwiększając. Opracowany przez liternika graficzny projekt czcionki w odpowiednim powiększeniu jest przenoszony na specjalną płytę mosiężną; z kolei kontury danej litery są wycinane lub nacinane w głąb na wspomnianej płytce. Otrzymany szablon służy do sporządzania matrycy w miedzi: ostrzem znajdującym się na jednym ramieniu pantografu wodzi się po konturach litery na szablonie, a wtedy znajdujące się na drugim ramieniu maleńkie wiertło wycina w miedzi lub niklu proporcjonalnie zmniejszony obraz litery, stanowiący patrycę. Zob. też Odlewnia czcionek.
ODLEWARKA: 1. Maszyna do odlewu *czcionek oraz ^materiału zecerskiego, która zastąpiła całkowicie stosowany dawniej wyrób ręczny. O. odlewa pisma żądanej wielkości przy pomocy formy. Wydajność jej zależy od *stopnia pisma i wynosi przeciętnie 10-12 kg na godzinę. Budową przypomina odlewarkę monotypową ze stałą formą- O. do linii daje odlewy o szerokości od 1 do 36 punktów; pracuje w ten sposób, że przetłacza stopniowo metal przez stale ochładzaną formę. O. ta może odlewać
Prosta maszyna do odlewu czcionek
ornamenty i materiał justunkowy w zależności od zastosowanej formy. Na O. następuje również ucięcie materiału na odpowiednią długość 5-150 cicer. Wydajność jej wynosi 16-25 kg na godzinę. 2. Zob. też Monotyp.
ODLEWNIA CZCIONEK wywodzi się ze skonstruowanego przez *Gutenberga aparatu odlewniczego. Składała się ona z dwu luźnych kolanek metalowych, pod które z jednej strony podkładano przytrzymywaną przez sprężynkę *matrycę czcionkową, a w powstały między kolankami otwór górny wlewano metal czcionkowy. Wycinanie *patryc, wybijanie matryc oraz odlew czcionek przeprowadzał Gutenberg sam lub przy pomocy nadzorowanych przez siebie pracowników drukarni. Wielu drukarzy XV w. rytowało i odlewało czcionki we własnych drukarniach; do tego obyczaju powrócili wybitni drukarze w następnych wiekach, np. *Didotowie w Paryżu, J. *Baskerville (1706-1775) w Birmingham, G. *Bodo-ni (1740-1813) w Parmie, W. *Morris (1834-1896) w Londynie. Niektóre drukarnie prowadzące własne O.cz. współpracowały z rytownikami stempli, uprawiającymi szty-charstwo jako samodzielny zawód. Np. dla drukarni i O.cz. A. *Manutiusa pracowali rytownicy Francesco *Griffo i Lodovico Arrighi, dla H. *Estienne'a G. *Tory, dla R. Estienne'a C. *Garamond, dla *Elzevierów Christof-fel van Dyck, dla J.G.I. *Breitkopfa rytownicy Ch. Zink, J.M. Schmidt i J.P. Artopaeus. Pierwszą O.cz. pracującą na potrzeby różnych drukarń zał. w 1470 we Frankfurcie n. M. M. J. Sabon. Odlewacz Rudolf Borsdorf z Brun-szwiku dostarczył w 1490 Sz. *Fiolowi czcionki cyrylickie
1661
1662
ODMIANA PAPIERU
do druku książek cerkiewnosłow. We Francji poza Dido-tami zał. samodzielne O.cz. G. *Le Bć i P.S. *Fournier. W Anglii pracował jako rytownik stempli i odlewacz W. *Caslon. Mechaniczna odlewarka czcionek skonstruowana została w 1832 przez Duńczyków: Dawida Bruce i Lauritza Brandta. Ulepszona w 1852 przez Anglików Roberta Johnsona i Stainsa Atkinsona, a masowo produkowana od 1883 przez francuską firmę Foucher, jest obecnie w powszechnym użyciu. Od 1896 zdobyły ogromną popularność odlewarki ang. firmy Monotype Corporation, szczególnie model maszyny Supra. Odlewarki te, zainstalowane nawet w mniejszych drukarniach, zaopatrują je w czcionki książkowe i luźne czcionki do składów ręcznych w wysokości od 6 do 72 punktów oraz we wszelki materiał justunkowy i Unie do druku (*Materiał zecerski). Matryc do odlewu czcionek i materiałów dostarcza także Monotype Corporation
|
WÄ
tki
|