Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
Stało się jednak równocześnie narzędziem wyostrzania różnic stanowych, ple-bejusze bowiem do tak rozumianego narodu" należeć nie mogli. W ciągu XVII w. nałożyło się na nie również pojęcie Polaka katolika", wprawdzie nie na tyle ściśle, by wykluczyć z narodu sarmackiego" szlachtę protestancką lub prawosławną, ale na tyle mocne, by stać się podstawą nietolerancji, skierowanej również przeciw członkom stanu szlacheckiego, czego dowodem była banicja arian (-ť kontrreformacja).
Wzmogło się przy tym poczucie odrębności narodowej, traktowanej jako wartość odziedziczona i przejawiająca się w charakterze oraz obyczajach Sarmatów, w ich stylu życia i stroju. Towarzyszyła temu ksenofobia: odgrodzenie się od świata (zwłaszcza od krajów zachodnich i ich kultury), łączące się z postępującym procesem agraryzacji szlachty, jej coraz bardziej zaściankowym trybem życia i konserwatywną ideologią. Dawna, renesansowa i wczesnobarokowa ciekawość świata ustępowała miejsca zadowoleniu z własnych zwyczajów i form ustrojowych oraz megalomanii wynikającej z dwu przesłanek: gospodarczej Polska początku XVII w. zwała się wszak spichrzem Europy", oraz ideologicznej wynikającej z roli Polski jako przedmurza chrześcijaństwa" zachodniego. Rolę przedmurza" przypisywały sobie w różnych okresach rozmaite państwa (Hiszpania, Austria, Węgry). W Polsce XVII w. idea ta zrosła się nieodłącznie z mentalnością szlachecką, będąc w powszechnym przekonaniu nie tylko zadaniem narodu polskiego (czyli szlacheckiego), ale również wyrazem szczególnej, związanej z tą misją opieki opatrzności i sankcją narodowej oraz stanowej wolności. Ów mesjanizm łączył się nie tylko z wojnami tureckimi; wynikał również z innych przesłanek polityki wewnętrznej i zewnętrznej Rzeczypospolitej, inspirowanej przez ośrodki myśli kontrreformacyjnej: unia brzeska i wschodnia ekspansja, uwieńczona ideą unii z Rosją miała być próbą podporządkowania Rzymowi Kościoła prawosławnego, a starania Wazów o tron szwedzki pociągały nadzieje na restaurację katolicyzmu w Szwecji. Przekonanie o ważnej roli Polski na wschodzie Europy było zatem jednym ze składników ówczesnej polityki międzynarodowej. W Polsce głosili je w sposób egzaltowany pisarze różnego typu: W. Dembołęcki, S. ze Skrzypny Twardow-ski, W. Potocki, W. Kochowski, S. S. Szemiot i inni.
Styl życia. Ideologia i mentalność sarmacka szlachty wywierały wpływ na styl jej życia. Był to wynikający z ducha czasu, ale też wyjątkowo odpowiadający psychice szlacheckiej styl barokowy (-ť barok), lubujący się w wystawności'i ozdobności, w oryginalności i egzotyce. Przejawiał się w skłonnościach do uroczystych ceremonii, towarzyszących różnym momentom życia, prywatnego i publicznego, w wyposażeniu świątyń, w stroju i w kwiecistych oracjach wygłaszanych i drukowanych wraz z -* poezją okolicznościową, dla uświetnienia uroczystości państwowych lub rodzinnych (-> panegiryk). Sarmatyzm i barok współtworzyły swoisty styl epoki, obejmujący różne sfery życia duchowego, umysłowego, społecznego i prywatnego. Tak jak barokowy strój szlachecki, zwłaszcza męski, uznany został przez szlachtę za sarmacki, choć był on zarazem i charakterystycznym dla cza-
741
SARMATYZM
sów baroku poszukiwaniem egzotyki, u nas turecko-perskiej (u Hiszpanów indiańskiej, arabskiej, a nawet afrykańskiej) tak też podobne tendencje, łączące obie te orientacje, dawały o sobie znać w architekturze, w malarstwie i rzeźbie, a nawet i w stylu literackim. S.H. Lubomirski w przesadzie barokowego stylu oratorskiego widział wpływy orientalne (Rozmowa o stylu, w: Rozmowy Artakse-sa i Ewandra, 1683).
Literatura. Ideologia sarmacka w dziełach literackich XVII w. wpłynęła przede wszystkim na budowę postaci literackich, hierarchię ich wartości i dobór cech konstytutywnych. W epice idealny typ rycerza (-ť wzory osobowe) inaczej rysuje się we wczesnym stadium ideologii sarmackiej współistniejącej z ekspansywnym okresem postaw kontrreformacyjnych, a inaczej w okresie późniejszym, w miarę postępującego zastoju kultury sarmackiej, przybierającej charakter defensywny. Zagrożenie Rzeczypospolitej prze/ wrogów: heretyków protestantów, prawosławnych i mahometan, rodzi mit bastionu katolicyzmu, okrążonego przez siły wrogie ojczyźnie i religii; przedstawiany w literaturze polskiej rycerz jest obrońcą tego bastionu. Nasilająca się megalomania i ksenofobia nakazują tworzyć apoteozę rycerza polskiego w imponującym uzbrojeniu uznanym za narodowy, sarmacki, podczas gdy przeciwstawiany mu żołnierz cudzoziemski ukazywany jest w sposób satyryczny lub groteskowy. Narastanie w ideologii sarmackiej elementów mesjanizmu czyni w literaturze postać rycerza, a zwłaszcza wodza, wybranym przez Boga narzędziem do pogromienia pogan. Tak też rysuje się wizja bohatera zbiorowego rycerstwa polskiego, wspieranego mocą sił niebieskich.
Liryka patriotyczna, wzywająca do czynu i ofiarności, w okresie wczesnobarokowym odwołująca się częściej do przesłanek racjonalnych w swych napomnieniach i perswazjach, w okresie późniejszym zostaje przepojona gorliwym, lecz niezbyt dalekowzrocznym patriotyzmem i irracjonalną wiarą w opatrzność. Przemiany ideologii sarmackiej dobrze ilustruje także ewolucja poezji ziemiańskiej (-ť literatura ziemiańska), nawiązującej do twórczości J. Kochanowskiego, w w. XVII szczególnie obfitej i urozmaiconej. Postaci wygłaszające monolog w tzw. votum ziemiańskim (A. Zbyli-towskiego, H. Morsztyna, D. Naborowskiego, W. Kochowskiego, Z. Morsztyna) to Sarmaci typowi dla epoki, jednocześnie różniący się między sobą wyznaniem, środowiskiem, trybem życia i odmienną wizją ziemiańskiego szczęścia. Mit arkadyjski (-ť arkadia) wypełnia się tu rodzimą treścią, obrazami polskiego życia szlacheckiego.
Szlachecki erotyk, zwłaszcza późnobarokowy, cechuje swoista bezceremonialność, odmienna od dworskiej kurtuazji rubaszność, uznana z czasem za konstytutywną cechę obyczajowości sarmackiej szlachty. Barokowa, a zwłaszcza późnobarokowa emblematyka zostaje często podporządkowana heraldyce, odmiennie niż to miało miejsce w dobie renesansu (-ť emblemat).
W późnym baroku, gdy sarmacka mentalność zaczynała wyraźnie kostnieć i odcinać się od kultury europejskiej zasklepiając się w szlacheckim samouwielbieniu, w literaturze tego czasu pojawiły się pewne przejawy krytycyzmu. Krytykę wad sarmackich (zwłaszcza intelektualnej bierności szlachty zarówno wobec spraw wewnętrznych, jak i wobec powierzchownie przejmowanych wpływów obcych) zawierają już Satyry (1650) K. Opalińskiego; J. A
|
WÄ
tki
|