Szko�a normandzka, surowa i ci�ka, oddzia�a�a na Angli� (ry�...

344 w NORMANDII. W ANGLII 296. Kru�ganki ko�cio�a St. Trophime w Aries, 11-12 w. 298). Zdobywaj� j� w r. 1066 Norma-nowie (Wilhelm Zdobywca) i przenosz� sw�j styl za morze. Ten okres budownictwa w Anglii jest nawet nazywany stylem normandzkim. Naj-�wietniejszym przyk�adem romanizmu tego typu jest katedra w Durham (niedaleko granic Szkocji), ci�ka,' masywna, bardzo konstrukcyjna (ry�. 299, 300). Katedra w Durham posiada empory, a kapitele kolumn s� kostkowe. Trzony kolumn pokrywaj� ornamenty geometryczne, typowe dla stylu zwanego normandzkim. Powstanie katedry przypada na lata 1093-1133. Sklepienie jest krzy�owe z grubymi �ebrami, co jest zastanawiaj�ce, bo w zasadzie sklepienia �ebrowe nale�� do gotyku. W ka�dym razie w Durham mamy jeden z najstarszych przyk�ad�w �eber i to u�ytych wcze�niej ni� we Francji. Lecz ten spos�b budownictwa nie oddzia�a� tak szeroko-jak przebudowa opactwa w St. Denis (r. 1144). I dlatego ta ostatnia data uwa�ana jest za pocz�tek gotyku. We W�oszech lokalne tradycje roma- PORTALE 345 297. Portal z ko�cio�a St. Trophime w Aries, 11-12 w. 346 PLANY KO�CIO��W DURHAM. ROMANIZM WE W�OSZECH 347 298. Plan ko�cio�a w Caen, ok. 1062--1066 299. Plan katedry w Durham, 1093- -1133 nizmu si�gaj� czas�w rzymskich i wp�ywaj� na architektur� (tabl. XXVIII). Typow� bazylik� starochrze�cija�sk� z atrium i przedsionkiem widzimy na przyk�adzie ko�cio�a �w. Ambro�ego w Mediolanie. Wn�trze jest szerokie, z emporami, o sklepieniu podzielonym gurtami na niezale�ne przestrzenie. Na skrzy�owaniu nawy g��wnej z transeptem wyrasta wie�a. Zamiast pendentyw�w u podstawy wie�y zastosowano nisze (tzw. trompy) (ry�. 301). Wie�e zwi�zane z fasad� nie przyj�y si� w ko�cielnej architekturze w�oskiej. Zast�puj� je dzwonnice (cam- 300. Wn�trze katedry w Durham, 1133 panile), stoj�ce obok ko�cio�a i niezale�ne od niego. Tak np. s�ynna krzywa wie�a w Pizie stoi obok roma�skiej katedry i baptysterium. Budowle te powsta�y w ci�gu dwustu lat (1053-1272). Fasada katedry w Pizie i jej dzwonnicy pokryta jest galeriami okr�g�o�ukowych arkad. Kolumnowy podzia� nawy g��wnej oparty jest wyra�nie na architekturze starochrze�cija�skiej (ry�. 302). Kontynuacj� tej architektury we W�oszech w okresie romanizmu jest niewielki ko�ci� S. Miniato na wzg�rzu nad Florencj�. Postawiony na wzg�rzu z dala od miasta i jego 348 ROMANIZM W NADRENII 307. Bazylika �w. Ambro�ego w Mediolanie, 9-12 w. zgie�ku zachowa� si� tak, jak zbudowano go w 11 i 12 wieku. Wspominali�my o tym w rozdziale o sztuce starochrze�cija�skiej (str. 187). Jest to ko�ci� bazylikowy z belkowaniem dachu widocznym z nawy. Architekt podkre�li� t� konstrukcj� maluj�c belki. Styl roma�ski w Niemczech posiada znowu swoje w�asne oblicze, zreszt� wspania�e. I tu wyst�puje kilka szk�, w kt�rych mo�e najwa�niejsza jest szko�a nadre�ska. W Moguncji, Wormacji, Kolonii, Spirze buduje si� ko�cio�y typowo roma�skie. Niekt�re z nich s� dwuapsydowe. Wspomnieli�my, �e jeszcze z Rzymu wywodz� si� owe dwuapsydowe bazyliki (np. Basilica Ulpia; w jednej z apsyd znajdowa�o si� miejsce s�d�w, w innej sk�adano ho�d cezarowi). Ot� romanizm niemiecki przyj�� motyw dw�ch apsyd lub lo�y zachodniej (tzw. Westwerk), kt�ra mia�a symboliczne znaczenie miejsca przeznaczonego dla monarchy, we wschodniej natomiast ustawiano o�tarz. W ten spos�b spotyka�y si� dwie w�adze: duchowna i �wiecka. Katedra w Wormacji, wielka budowla bazylikowa, mia�a sze�� wie�, z kt�rych dwie wzniesione s� na planie o�mioboku, przez co czyni� wra�enie kopu�. Bliska jej w swych formach jest katedra w Moguncji (uko�czona w r. 1239) z pot�n� wie�� w ch�rze zachodnim. W ko�cio�ach nadre�skich, ale nie tylko, wyst�puj� krypty. S� to pod-. ziemne kaplice, pierwotnie przeznaczone na przechowywanie relikwii, kt�re by�y celem pielgrzymek. St�d do krypt prowadz� dwa wej�cia u�atwiaj�ce kr��enie. Krypty by�y sklepione, wsparte na kolumnach z kapitelami kostkowymi. Dodajmy, �e skle- 302. Katedra w Pizie, 11 w. ROMANIZM SASKI 349 pienie krypty powodowa�o podwy�szenie poziomu cz�ci o�tarzowej ko�cio�a, czyli prezbiterium, gdzie zazwyczaj odprawia� �piew ch�r kap�an�w (ry�. 303). Osobn� grup� w romanizmie niemieckim stanowi� ko�cio�y saskie w Hil-desheim, Ouedlinburgu, Gernrode, Brunszwiku. Najcenniejsze s� dwie bazyliki w Hildesheim: �w. Gotarda (po�wi�cona w r. 1033) i �w. Micha�a (zacz�ta w r. 1033) (ry�. 304, 305). Oba ko�cio�y maj� dwa ch�ry i tzw. alternacj� podp�r (czyli kolumn na przemian z filarami). Ko�cio�y grupy saskiej nakryte s� pu�apami. Dodajmy, �e sklepienia w romanizmie nie- 303. Krypta w katedrze vr Spirze, ok. 1100 mieckim pojawiaj� si� p�no, oko�o pi��dziesi�t lat p�niej ni� we Francji. W Westfalii, na p�nocy, wyst�puj� inne typy �wi�ty�, mianowicie ko�cio�y halowe (o trzech nawach r�wnej wysoko�ci), np. w Paderborn. Do p�noroma�skich ko�cio��w nale�� katedry w Bambergu i w Naum-burgu, obie dwuch�rowe z wie�ami, imponuj�ce rozmiarami. W Niemczech w okresie romanizmu rozwija si� tak�e budownictwo klasztorne. Obok benedykty�skich ko�cio��w (Hirsau, Paulinzelle) powstaj� klasztorne zabudowania cysterskie. Te s� odmienne ni� w Burgundii. 350 STYL ROMA�SKI W POLSCE 304. Wn�trze koSdola �w. Micha�a w Hildesheim (stan przed r. 1945), 11-12 w. Ch�r bywa zako�czony prostok�tnie, fasady nie maj� wie�. W my�l regu�y zalecanej przez za�o�yciela zakonu �w. Bernarda, dekoracja ich jest skromna. Zbli�amy si� do Polski. Dawniej s�dzono, �e dzieje naszej architektury zaczynaj� si� od stylu roma�skiego, dzi� wiemy, �e ju� przed rokiem tysi�cznym istnia�o u nas budownictwo przedroma�skie, bardzo skromne, to prawda, pocz�tkowe, ale id�ce od architektury epoki merowi�skiej i karoli�skiej. Styl roma�ski w Polsce trudno uporz�dkowa� wed�ug szk� terytorialnych. Przyczyn� jest tu rozmaito�� �rodowisk, sk�d Polska sprowadza�a budowniczych. Architekci, zale�nie od tego sk�d przybywali, przynosili w�asne, lokalne sposoby budowania. I tak pierwsza w Krakowie katedra z czas�w Chrobrego, kt�rej fundamenty znamy z jej cz�ci apsydalnej, mia�a krypt� w ch�rze zachodnim, transept i trzy nawy nakryte pu�apem. Wiele wi�cej nie da si� z odkopanych resztek wyczyta�, pr�cz NA �L�SKU I W WIELKOPOLSCE 351 przypuszczenia, �e t� katedr� wznie�li budowniczowie sascy