Nie chcesz mnie, Ben. SkĹadam siÄ z siedmiu warstw popieprzenia okraszonych odrobinÄ
gĂłwnianego szaleĹstwa.
Utwo-
ry tego typu cechowało uproszczenie i zakłamanie obrazu rzeczywistości, co
wynikało z całkowitego podporządkowania ich treści ideologii komunistycz-
nej. Przykładami powieści produkcyjnych są: "Przy budowie" Tadeusza Konwic-
kiego i "Węgiel" Aleksandra Ścibora-Rylskiego. W latach 1949-1953 literatu-
ra była pod bardzo silną presją cenzury. Nie dopuszczano do druku żadnych
innych utworów prócz socrealistycznych.
W 1953 r. śmierć Stalina zapoczątkowała okres tzw. odwilży (nazwa pocho-
dzi od tytułu powieści Ilji Erenburga) - złagodzeniu uległ terror stosowany
wobec przeciwników politycznych. Zmieniła się również sytuacja w kulturze.
Zaczęły się ukazywać wypowiedzi publicystyczne i utwory literackie odcho-
dzące od socrealizmu (np. "Poemat dla dorosłych" A. Ważyka, 1955). Decydu-
jące zmiany nastąpiły jednak w 1956 r.
W czerwcu 1956 r. w Poznaniu robotnicy wystąpili w obronie swobód polity-
cznych i o poprawę warunków ekonomicznych. Ich protest został krwawo stłu-
miony, ale na VIII plenum KC PZPR w październiku 1956 r. zmieniono władze
partyjne - na stanowisko I sekretarza partii powołano Władysława Gomułkę.
Dokonały się zmiany w kulturze. Złagodzona cenzura dopuściła do druku dzie-
ła pisarzy emigracyjnych (np. Witolda Gombrowicza, Teodora Parnickiego, Me-
lchiora Wańkowicza). Zaczęły się ukazywać, zatrzymywane dotąd przez cenzu-
rę, utwory negujące zasady realizmu socjalistycznego (np. surowo oceniające
okres stalinowski i wpływ ideologii na życie społeczeństwa oraz rezygnujące
z socrealistycznego optymizmu na rzecz obiektywnego przedstawiania rzeczy-
wistości). Do tych dzieł zaliczyć można m. in. "Ciemności kryją ziemię" An-
drzejewskiego, "Matkę Królów" Brandysa, wiersze Herberta, opowiadania Hłas-
ki.
Lata sześćdziesiąte w Polsce nazywa się okresem "małej stabilizacji" (na-
zwa pochodzi od tytułu dramatu Tadeusza Różewicza "Świadkowie albo nasza
mała stabilizacja"). Po zmianach 1956 r. w kulturze nastąpił zastój: ponow-
nie nasilone ingerencje cenzury doprowadziły do ograniczeń wydawniczych -
ukazywały się bezwartościowe utwory wyrażające nieuzasadnioną aprobatę (po-
parcie i zgodę) dla rzeczywistości społecznej i politycznej. Doprowadziło
to do kolejnego protestu.
W marcu 1968 r. doszło do niepokojów studenckich, które wybuchły wokół
zakazu wystawiania "Dziadów" Mickiewicza w reżyserii Dejmka w warszawskim
Teatrze Narodowym. Milicja brutalnie tłumiła wiece, przeprowadzała areszto-
wania. Te wydarzenia kompromitujące władzę nie doprowadziły do pozytywnych
zmian. Dlatego w grudniu 1970 r. doszło do kolejnych protestów. Wystąpili
wtedy robotnicy przeciwstawiając się niespodziewanym podwyżkom cen. W Gdań-
sku doszło do masakry - wojsko zaatakowało stoczniowców. Podobne zdarzenia
miały miejsce w Szczecinie i Elblągu. Spowodowały one odsunięcie od władzy
Gomułki, a powołanie na stanowisko I sekretarza - Edwarda Gierka. Literatu-
ra tego okresu wyrażała sprzeciw wobec zastanej sytuacji kulturalnej i po-
litycznej. Duża część utworów nie była publikowana, gdyż dawała świadectwo
niezadowolenia społeczeństwa.
Czerwiec 1976 r. to kolejne strajki i zamieszki - w Radomiu, Płocku i Ur-
susie. Były one odpowiedzią na projekt poprawek do Konstytucji i projekt
podwyżek cen. Tym razem w obronie represjonowanych przez władzę robotników
powstał Komitet Obrony Robotników (KOR). Była to organizacja opozycyjna wo-
bec władzy, lecz działająca jawnie i legalnie. Do KOR-u należeli ludzie po-
wszechnie znani, reprezentujący różne środowiska. W sferze kultury KOR ode-
grał ważną rolę, podjął bowiem niezależną działalność wydawniczą. Dzięki
KOR-owi od 1976 r. istniał w kraju tzw. drugi obieg literatury (niezależny
od państwowej cenzury system wydawnictw nielegalnych). Najważniejsza była
Niezależna Oficyna Wydawnicza "NOW-a", dzięki której ukazały się poza cen-
zurą dzieła Miłosza, Konwickiego, Gombrowicza, Herlinga-Grudzińskiego, a
także wiele utworów literatury światowej. KOR prowadził także działalność
oświatową. Dzięki niemu zaczęły się kształtować inne organizacje opozycyjne
i samorządowe, co doprowadziło do powstania w 1980 r. Niezależnego Samorzą-
dnego Związku Zawodowego "Solidarność" i do porozumień sierpniowych z wła-
dzą. Dekret o stanie wojennym z 13 grudnia 1981 r. i wprowadzony terror
znalazł odzwierciedlenie w literaturze. Wielu pisarzy, którzy zostali inte-
rnowani lub poddani innym represjom, dało świadectwo tym wydarzeniom w
utworach z pogranicza literatury pięknej i literatury faktu (o charakterze
dokumentalnym), np.: "Kadencja" J. J. Szczepańskiego, "Raport o stanie wo-
jennym" M. Nowakowskiego, "Z notatnika stanu wojennego" A. Szczypiorskiego,
"Stan po zapaści" J. Bocheńskiego, "Raport z oblężonego miasta" Z. Herber-
ta
|
WÄ
tki
|